1920’lerde ve 1930’ların başlarında ekonomik değişim çoğu insanın işini kaybetmesine neden oldu; savaştan önce toplumu tanımlayan toplumsal normlar ortadan kalkmış, yerlerine yeni ve yabancı kavramlar gelmişti. Hükûmetlerin bu değişimlerle mücadele edebilecek kabiliyeti ya da iradesi yoktu ve bu durum istikrarsızlık korkusunu daha da artırdı. Demokrasi ve sosyalizm sürekli olarak bir üstünlük mücadelesi içindeydi.

Bu belirsizliklerin ortasında çözüm güç kullanmak gibi görünüyordu. Avrupa genelinde çeşitli devletlerde diktatörler iktidara geldi ve istikrar ve düzen sağlamanın bir yolu olarak siyasi partileri bertaraf etti. Aslına bakılırsa 1922 ile 1939 arasında Avrupa ülkelerinin çoğu bu tür yönetimlere yöneldi. Bu ülkelerin en dikkat çekenleri Almanya ve İtalya’ydı. Ama Polonya (1926), Yugoslavya (1929), Bulgaristan (1938), Portekiz (1926) ve İspanya (1936) ile beraber Finlandiya, Macaristan, Yunanistan ve Romanya gibi ülkeler de mutlak güce sahip bir liderin cazibesine teslim olmuşlardı.

Bunun başlıca nedeni dünya ekonomisinin çökmesiydi. Pek çok insan için, kapitalizm ve demokrasi başarısız olmuş gibi görünüyordu. Karar vermesi ve bu kararları uygulaması için iktidarın dizginlerini güçlü bir lidere teslim etmek geçerli bir akıl yürütme gibiydi. Maalesef, totaliter bir diktatör devletin gücünü kendi vatandaşlarına karşı da kullanabilirdi ve bir ülkeyi savaşa sürükleyebilecek saldırgan siyasi hedeflerin peşine düşebilirdi.

Kısaca faşizm – keşke...

Farklı pek çok biçimi olsa da faşist hareket 1920’lerde Benito Mussolini liderliğinde İtalya’da başladı. Faşizm ulusun (ve ırk bileşenini formüle ekleyen Nazilere göre, ırkın) bireyden daha önemli olduğu bir siyasi harekettir. Ulus, başında bir diktatörün bulunduğu baskıcı bir hükûmet tarafından temsil edilmektedir ve hükûmete karşı her türlü muhalefet genellikle korku ve gözdağıyla, zor kullanılarak bastırılır. Aşağıda faşizmin diğer bazı özelliklerini bulabilirsiniz:

• Devletin cisimleşmiş hâli olarak diktatör: Bu fikre göre, gücün tüm dizginlerini elinde bulunduran yüce bir lider devletin çıkarlarını koruyacaktır. Buna ek olarak, bu lider ulusuyla o denli sıkı bir bağa sahiptir ki her şeyi görmek ve her şeyi bilmek gibi mitolojik özellikleri vardır. Dolayısıyla, lidere yapılan her saldırı ulusa yapılmış demektir.
• Bireyin rolü: Faşistler bireyin görevinin devlete hizmet etmek olduğuna inanır; bireysel özgürlük diye bir şey yoktur. Faşizmin amacı devletin güdümünde toplumu birleştirip seferber etmektir. Bir vatandaş için en yüce görev, yüce liderin tarif ettiği şekliyle ulusun şerefi için çalışmaktır.
• Hükûmetin rolü: Amaçlarına ulaşmak için yüce liderin başında bulunduğu faşist hükûmet sadece siyaset kurumunun değil, bütün kurumların üzerinde hâkimiyet kurmalıdır: Eğitsel, kültürel, ekonomik, dinî ve diğerleri. Başka bir deyişle, vatandaşların hayatlarının faşist lider tarafından düzenlenmeyen hiçbir bölümü yoktur. Bu şekliyle faşizm açıkça totaliterdir.
• Saldırganlığın rolü: Faşizm, devletin sınırları içinde ve dışındaki muhaliflerine karşı şiddet kullanımını savunur. Savaş, devleti meşrulaştırmanın ve övmenin bir yolu gibi görülür. Faşizm, bu şiddeti halkın büyüklüğünün bir ifadesi ve ulusun kaderi olarak meşrulaştırır.

Bugüne dek insanların peşini bırakmamış sorulardan biri, görünüşte makul ve iyi olan o kadar insanın gerçekleşecek korkunç olaylara göz yummalarının ya da açıkça bunlara katılmalarının nasıl mümkün olduğudur. Soruya yanıt vermek için tam olarak yeterli olmasa da aşağıda faşistlerin suistimal ettiği bazı insanî eğilimler sıralanmıştır:

• Mitlere inanma arzusu: Faşizm, düzen ve ulusun büyük ölçüde efsanevi geçmişi boyunca ulusta cisimleşmiş ideallere ve değerlere dönüşü vadediyordu. Mitlerin doğru olup olmamaları önemli değildi; önemli olan insanların, mitlerin doğru olduğuna inanmalarıydı. Bu nedenle, örneğin, bir Aryan ırkı hiçbir zaman var olmamış olsa da (Aryan büyük ölçüde dilbilimsel bir isimdir) Hitler’in öncülüğünde Alman halkı onun var olduğuna ve kendilerinin onun son ve en iyi temsilcisi olduğuna inandı.
• Milliyetçilik: Yani, vatandaşların ülkelerine hissettikleri sadakat. Milliyetçilik, aynı zamanda ortak dil ve kültürle meydana gelen bir tür “ulusal bilinç”in varlığına ve bu paylaşılan deneyimler nedeniyle bazı bölgelerin tek bir ulus hâline gelmesinin onların kaderi olduğuna da atıfta bulunur. Hem Mussolini hem de Hitler ülkelerini ve dolayısıyla halklarını eski büyüklüklerine kavuşturmayı vadettiklerinde işte bu duygudan faydalandılar.
• Duygusalcılık: Faşizm insanları harekete geçirme konusunda duygunun akıldan daha büyük bir rol oynadığı fikrine dayanır. Faşist lider yeterince ikna edici semboller ve mitler öne sürerek muhakeme ve vicdanı işlevsiz bırakan ilkel duygulardan faydalanabilir.

İtalya’da Faşizm

İtalya’da faşizm hâlihazırdaki siyasi ve ekonomik durumdan hoşnutsuz olan orta ve alt sınıflardan genç erkekleri ve diğerlerini cezbetti. Aynı zamanda Faşistler, faşizmi sosyalizme karşı bir set olarak görenlerden de destek gördü. Faşistleri destekleyen insanlar, onların başıbozuk parlamenter sisteme bir düzen verip İtalya’yı eski görkemine kavuşturacağına inanıyordu.

Başlangıçta, Faşistler insanları kitlesel bir hareket şeklinde örgütleyerek, meşru yollarla iktidara gelmeye uğraştılar. Sembollerin gücünden yararlanan Mussolini’nin Faşistleri, disiplin ve vatanseverlik gibi eski değerlere dönüşü simgeleyen ayırt edici üniformalar giydi. Ayırt edici paramiliter kıyafetleri nedeniyle onlara kara gömlekliler deniyordu. Mussolini Il Duce (İtalyancada “önder”) olarak bilindi.

İşçilerin huzursuzluğu karşısında İtalyan parlamentosunun çaresizliği, Faşistlerin ülkedeki sorunların kaynağı olarak gördükleri sosyalist örgütlere karşı kara gömleklilerin şiddet ve gözdağı kampanyası başlatmasına imkân tanıdı. Faşistlerin hükûmete ve hukukun üstünlüğüne meydan okumaları bir iktidar boşluğu yarattı ve ülke kargaşaya sürüklenirken Mussolini bu boşluktan faydalanmaya çalıştı.

Ekim 1922’de Mussolini Roma’yı zor kullanarak ele geçirip yönetime el koyma tehdidinde bulundu. Kral III. Vittorio Emmanuele, Mussolini’nin gücünü fazla gözünde büyütmüştü. İç savaştan korkan ve Faşistlere karşı orduyu kullanmak istemeyen kral, Mussolini’yi yeni bir hükûmet kurmaya davet etti. Böylece Mussolini İtalya başbakanı oldu.

Parlamento çoğunluğuyla gücünü sağlama alan Mussolini bir diktatörlük kurmaya girişti. Siyasi, toplumsal, ekonomik, askerî ve kültürel gücü kendi kontrolüne alarak yeni bir devlet yapısı yaratmak istedi:

• 1926’da Mussolini basına sansür uyguladı ve bütün muhalefet partilerini kapattı.
• Yine 1926’da, kendi örgütü içinde bir muhalefetin doğmasını engellemek için Faşist partiyi doğrudan kontrolü altına aldı.
• Mussolini 1929’da Papa’nın Vatikan şehri üzerindeki egemenliğini tanıyan ve Katolikliği İtalya’nın tek dini olarak kabul eden Laterano Antlaşması’yla kilisenin siyasete müdahalesini sınırladı.
• Ayrıca Mussolini, Romalıların yaptığı gibi denizaşırı bir imparatorluk kurarak İtalya’yı Akdeniz’de hâkim devlet olduğu günlere döndürmek isteyen saldırgan bir dış siyaset başlattı.

Nazizm: Faşizmin Sıra Dışı Hâli

Faşizm öncelikle İtalya ve Mussolini ile ilişkilendirilirken, Nazizm Almanya ve Adolf Hitler’le ilişkilendirilir. Nazizm İtalyan faşizmiyle çok sayıda ortak kavrama ve ilkeye sahipti fakat temel bir fark vardı: Her şeyi kuşatan kan ve ırk konusu Nazizm’e özgüydü.

Hitler ve Naziler, ırkın insanların dünyadaki rollerini ve kaderlerini belirleyen temel bir özellik olduğuna inanırdı. Bir başka deyişle, insanların hepsi bir değildi. Bazı ırklar önderlik edip zenginleşecekti; diğer ırklar (daha “aşağı” olanlar) hükmedilmek için yaratılmıştı. Tamamen on dokuzuncu yüzyıla ait çürütülmüş ırk teorilerine dayansa da, Hitler’in çarpık ırk ideolojisi Nazi politikalarının ve programlarının itici gücü hâline geldi.

Hitler’e göre Alman halkı, onun Batı dünyasının kültürel yüceliğinden sorumlu olduğunu iddia ettiği Aryan ırkını temsil ediyordu. Bu ırkın yazgısında bir kez daha büyük olmak var, diyordu ancak bu yazgıyı gerçekleştirmesine giden yolda önünde engeller vardı. Spesifik olarak, bu engeller “aşağı” ırklar ve bunların arasında en dikkat çekicisi olan Avrupa Yahudileri ile liberal ve sosyalist fikirlerdi: Bireysel özgürlük kavramını yücelten liberal fikirler ve sınıf eşitliği fikrini yücelten sosyalist kavramlar. Hitler, Almanların tekrar büyük olabilmek için şunları yapması gerektiğini düşünüyordu:

• “Aşağı” ırkları kontrol altına al, onlara boyun eğdir ve onları ortadan kaldır. Hitler’e göre, Alman halkı “aşağı” ırkları yok edilecek haşarat olarak görmeliydi. Merhamet ya da acıma hissi göstermemeliydi.
• Liberal ve sosyalist fikirlerin (bunlar Hitler’e göre Yahudi fikirleriydi) kökünü kazı. Bireysel özgürlük ve insanlar arası eşitlik gibi fikirler üstün Aryanları bile alıngan ve zayıf yapan tehlikeli yalanlardı. Nazilerin kitap yakmaları ve sansür bu emrin doğrudan bir sonucuydu.
• Dünyada hak ettiğin yeri al. Büyük bir ulusun içinde büyüyebileceği bir alana ihtiyacı vardı; bu nedenle Almanya, nüfusuna yaşayacak yer temin etmek için sınırlarını genişletmeliydi. Sonuç olarak Almanlar Doğu Avrupa’daki işgallerinin haklı sebeplere dayandığını düşünüyordu.

Özünde, Hitler’in liderliğinde saf Aryan ırkının yaşadığı efsanevi bir Orta Çağ ülkesine dayanan bir devlet olan yeni bir Almanya yükselecekti. Der Führer’in (“Lider”) başında olduğu bu yeni Almanya Avrupa’daki haklı yerini alacaktı. Özellikle yıllar süren güçlüklerden ve aşağılayıcı barıştan sonra devletlerinin ve kendilerinin büyüklüğüne inanmak isteyen Alman halkı bu fikirlere gözü kapalı inandı.

II. Dünya Savaşı for Dummies

O en muhteşem nesle şekil vermiş savaşı keşfedin! II. Dünya Savaşı yirminci yüzyıldaki anlaşmazlıkların en yıkıcısıydı. Peki, bu savaş nasıl ve neden oldu? Büyül...

Kitabı görüntülemek için tıklayın.